Tarım politikalarının stratejik önemi.. (1)

Yapılan tüm hesaplamalar, Avrupa’nın kaderinin yiyecek erzakına bağlı olduğunu göstermektedir. Eğer elinizde ekmek varsa Rusları yenmek çocuk oyuncağıdır.

NAPOLYON BONAPARTE [1]

Besin bir silahtır.

MAKSİM LİTVİNOV

Sovyet Dışişleri Bakanı, 1930’lar

TARİHİN SINIR ŞARTLARI adlı kitabımızda, insan gücünü aşan tarihi biçimlendiren etkenleri teker teker ele almıştık. Eğer hangi etken daha önemlidir, hangisi diğer etkenlerden daha hızlı sonuç doğurabilir şeklinde bir soruya muhatap olursak, verebileceğimiz cevap AÇLIK’tır. Çünkü en hızlı sonuç doğuran ve bu yüzden en önemli ya da en reaktif etken kolayca anlaşılabilecek nedenlerden dolayı açlıktır. Ölümcül salgın hastalıklar çok daha fazla can almıştır. Ancak onu da tetikleyen birinci etken yine açlıktır.

Açlık, hem toplumlar üzerinde dış basınç ve hem de iç basınç halinde fevkalade etkilidir. Beslenme sorununun devletlerin hayatı, iç ve dış dengesi, bağımsızlığı ve egemenliği üzerindeki rolü iyi bilinirse, tokluğun kıymeti de layıkıyla anlaşılmış olur. Halkın karnını doyurma tarih boyunca devletlerin meşruluğunda önde gelen belirleyici etken olmuştur.

21. yüzyılda, insanlık olarak çok geniş beslenme imkanlarının refahını sürüyoruz. Oysa tarihin her evresinde, nüfusun şimdikinin yüzde biri bile olmadığı dönemlerde bile durum böyle değildi. Tarihte birçok toplumsal patlamanın, devrimlerin, ihtilallerin, katliamların, kavimlerin tarih sahnesinden adeta topyekun silinmesinin ve adının bir daha duyulmamasının arkasında zaman zaman ortaya çıkan kıtlık ve açlık vardır.

Şimdi, kuramsal açıklamalara dalmadan, olgulara dayalı olarak konumuza açıklık kazandırmak üzere beş önemli örnek üzerinde duralım. Bunların yanında, daha pek çok örnek verilebilir.

SUMER UYGARLIĞI NASIL SONA ERDİ?

Sumer uygarlığı, tarihin bilinen ilk uygarlığıdır ve günümüzden 5000 yıl önce başlayan ve yaklaşık olarak 1300 yıl kadar süren uygarlıktır. Sumer, şimdiki Basra kentinin etrafında oluşmuş bir ön-Türk uygarlığıdır. Ele geçen yüz binlerce kil tablette bulunan çivi yazılı dilin şifreleri çözüldüğünde, günümüz Türkçesinde yaşamakta olan dil özellikleri ile karşılaşıldı. (erkeklik dişilik yok, kök sabit, ekler arkaya geliyor gibi)

Eski çağlar tarihçilerinin önünde duran sorulardan biri Sumer uygarlığının neden devam etmediği, neden silindiği, bölgenin önemini neden kaybettiği konusudur. Sumer uygarlığı, sulamalı tarım tekniklerinin geliştirilmesi sayesinde ortaya çıkan, tarımda verimlilik artışının sağladığı bölgesel nitelikte bir nüfus yoğunlaşmasının sonucudur. Çöküşün arkasında da Sumer ovalarında verimliliğin düşmesi yatar. Sulamalı tarım sayesinde kent hayatı güçlenmiş, işbölümü gelişmiş, avcı toplayıcı hayat tarzı bu bölgede yerini yerleşik hayata ve sulamalı tarıma bırakmış, böylece uygarlık tetiklenmiştir. Neden ve nasıl sona erdi, sorusunun cevabı da aynı argümanın içinde saklıdır.

Bilindiği üzere, Sumer uygarlığı ortaya çıkışını Dicle ve Fırat ırmaklarının taşıdığı sulara borçludur. Oysa bu ırmaklar yol boyunca akmaktayken azar azar tuzlanırlar. (Fırat ırmağının uzunluğu 2800 kilometre ve Dicle ırmağının uzunluğu ise 1900 kilometredir.) Tuzlanma oranı gayet az sayılır ama birkaç bin yıl söz konusu olduğunda Sumer ovalarındaki topraklarda tuz oranı yükseldi ve zamanla verimlilik iyiden iyiye düştü. Sumer kent devletleri birbiriyle kavgaya tutuştu ve paylaşma sorunu zamanla tırmandı. Sumerliler, bölgeyi yavaş yavaş terk ederek Zağros dağlarına doğru çekildiler. Boşalan yerleri, çöl şartlarında hayatta kalmaya alışık Sami kavimlerine mensup insanlar doldurdu. Sumerlilerin yaşamak için uygun bulmadığı yerler, söz konusu çöl insanları için refaha ulaşmanın, açlık tehlikesini çözmenin yoluydu. Böylece bölgede Turanlıların nüfus yoğunluğu azalırken Samilerin nüfus yoğunluğu arttı ve bölge zamanla tamamen Samilerin eline geçti. Sumer adı unutuldu ve Kalde adı öne çıktı. Ne var ki, tuzlanma için için devam etti ve sonunda uygarlık merkezi Dicle ve Fırat’ın kuzeyine ve Doğu Akdeniz’e doğru kaydı.

Özetle, tarihin bilinen ilk uygarlığının yıkılışı, kentlerde toplanan kalabalık nüfusu besleyemez duruma gelen tarım alanları yüzünden oldu. Bölgede ortaya çıkan bilgi birikimi Turanlılar tarafından yaşanabilir başka yerlere taşındı. İnsanlığın uygarlık yolunda yükseliş macerası oralarda sürdürüldü. Seyhun ve Ceyhun vadisi, Nil Vadisi, İndus vadisi ve Sarı Irmak vadisi benzer özellikleri sayesinde uygarlığın yükselişine destek sağlayan en önemli yerlerdir. Arkeolojik kazılar ilerledikçe konu giderek daha fazla aydınlanacaktır.

FRANSIZ İHTİLALİ VE AÇLIK

1789 Fransız İhtilali ile iklim felaketlerine bağlı açlık arasında yakın ilişki vardır. Fransız tarihçi Emanuel Le Roy la Durie, Bolluk Zamanları, Açlık Zamanları adlı eserinde, ihtilalden önceki 6 yıl boyunca yaşanan kıtlığı ayrıntılı olarak anlatır. Benjamin Franklin’in de konuyu aydınlatan yazıları vardır. James C. Davis, Taş Devrinden Bugüne Tarihimiz/İnsanın Hikayesi adlı eserinde şöyle demektedir [2]:

“Devrimi sürükleyen kuvvetlerden biri açlıktı. Dolu ve kuraklık 1788’de hasadı vurmuştu, 1789 baharına gelindiğinde tahılın fiyatı yükselmiş ve ekmek bulmak güçleşmişti. Ekmek dar gelirli Fransızların temel besini olduğundan sorun çok ciddiydi. Aç işçiler ayaklandı, ev kadınları fırınları kuşatma altına aldı. Taşrada köylüler, toprak sahiplerinin ormanlarındaki geyikleri ve tavşanları izin almadan avladılar ve taşra yollarında buğday taşıyan kafileleri yağmaladılar. … varlıklı soyluların köylüleri katletmek için haydut çeteleri yolladığı söylentileri dolaşmaya başladı. Bu toplu kuruntu, “Büyük Korku” adı verilen panik, köyden köye yayıldı. Fransa’nın bazı bölgelerinde köylüler çapalarına ve yabalarına, silah olarak kullanabilecekleri her şeye sarıldılar. Zenginlerin istiflediklerini düşündükleri tahılı ve yüzyıllardır soylulara ödemek zorunda oldukları harçların ve kiraların kayıtlarını bulmak için toprak sahiplerinin kır evlerine ve ambarlarına girdiler. Bazı ambarları yaktılar, birkaç soyluyu linç ettiler. Soyluların büyük kısmı kentlere kaçtı, sonra da ülkeyi terk etti.”

Söz konusu kıtlığın nedeni muhtemelen Japonya’da Asama yanardağının patlamasıdır. Benjamin Franklin, neden olarak İzlanda’daki Hekla yanardağını veya deniz altındaki bir yanardağ patlamasını muhtemel nedenler olarak öne sürmüştür. Ancak o tarihlere denk gelen şiddetli patlamanın Asama yanardağında meydana geldiğini ortaya koymaktadır.

Gerçekten de yanardağ patlamaları tarihin çok eski çağlarından beri açlık ve kıtlık üzerinde çok önemli sonuçlar doğurmuştur. Mesela MÖ 209’da, İzlanda’da meydana gelen yanardağ patlamasına denk gelen Çin kayıtları da bulunmuştur. Çinli tarihçi Pan Ku (ölümü MÖ 92), söz konusu patlamadan iki yıl sonrasıyla ilgili olarak, Han Şu adlı kitabında verdiği bilgiler arasında, “büyük bir açlığın nüfusun yarısından fazlasının ölümüne neden olduğu ve insanların birbirini yediği” şeklinde bir bilgi yer almaktadır. Bu gibi konuları TARİHİN SINIR ŞARTLARI adlı kitabımızda geniş olarak inceledik.

AVRUPA’NIN EN BÜYÜK ORDUSUNU AÇLIK YOK ETTİ, DÜŞMAN DEĞİL!

Söz konusu ihtilalden 10-15 yıl sonra, Napolyon, Avrupa tarihinin o zamana kadar kurulabilmiş en büyük ordusunu örgütlemişti. Bu ordu, kimi tarihçiye göre 450 bin, kimine göre de 600 bin kişilik bir ordudur. Böylesine büyük bir orduyu kurabilmesindeki en büyük sır, ordunun beslenme ihtiyacının gayet güzel örgütlenmesidir. Söz konusu ordunun ileri harekâtında sadece bir günlük ekmek ihtiyacı 33 tondu. Bunun yanında, 11 ton et, 900 ton yulaf ve 125 ton da saman gerekiyordu.

Bu ordu, bütün Kıpçak bozkırını istila etmek ve Hindistan’a kadar giderek İngilizlerin zenginleşme kaynağını kurutmak amacıyla, 1812 yılı haziran ayında Rusya topraklarına girdi. 24 gün yetecek erzak stoku yapmışlardı. Ayrıca askerin sırt çantasında 4 günlük erzak vardı. Geri kalan erzak 6 kadar atın çektiği arabalarla arkadan geliyordu. Ne var ki, inceden inceye yapılan lojistik hesaplara rağmen Napolyon’un ordusu yenildi. Ama Rus ordusuna değil. Açlık ve buna bağlı tifüs hastalığına yenik düştü.

Olayı kısaca özetleyelim:

Piyade birlikleri 2 gün içinde 110 kilometreden fazla yol almıştı. Erzak arabaları güvenli bir mesafeden birlikleri takip etmekteyken aniden çok şiddetli yağışlar başladı. Bardaktan boşanırcasına yağan ve bir türlü dinmek bilmeyen yağmur, erzak arabalarının çamura saplanmasına neden oldu. Onları çekmeye çalışan atların bazılarının bacakları bile kırıldı. Geriden erzak yetişmeyince sırt çantalarında azığın bitmekte olduğunu gören askerler sağa sola dağılarak erzak aramak zorunda kaldılar. Fakat sıkıştıkları yer, yiyecek imkânları bakımından fakir bir yerdi. Moralleri bozulan askerler, mevcut erzakı bölüşmek yerine birbirlerinden gasp etmeye başladılar.

Karşı taraftaki Ruslar ise Avrupa’nın en büyük ordusunun karşısında sistematik olarak geri çekiliyordu. Bu durum dolayısıyla, Fransız ordusu zorlukla da olsa, ileri doğru yol alabiliyordu. Napolyon Rus ordusunun geri çekilmesinden cesaretlenerek ileride erzak bulunur umuduyla ordusunu Moskova’ya doğru yürütüyordu. Oysa Ruslar çekildikleri yerlerde sadece erzakı yok etmekle kalmıyor, binaları bile yakıyor, Fransızlara yarayacak hiçbir şeyi geride bırakmıyordu. Aç kalan Fransız ordusunda tifüs salgını ortaya çıktı. Açlık ve tifüs yüzünden daha savaş başlamadan Napolyon askerlerinin 130 bin kadarı öldü. Bu hengâmede, saman bulamamak yüzünden 80 bin kadar at da telef olmuştu.

Bütün bu olumsuzluklara rağmen, Napolyon, 100 bin askeriyle Moskova’ya girdi. Ama kent bomboştu. Terk edilmiş bir şehirle karşılaşmıştı. Şehir Ruslar tarafından yıkılmış, bütün yiyecek depoları kül olmuştu. Rusların bu taktik geri çekilmesini doğru yorumlayamayan Napolyon’un kafası sonunda dank etti. Bir ay bölgede oyalandıktan sonra çaresiz geri çekilmeye başladı. Yüzlerce araba ganimetle doluydu ama içlerinde tek bir erzak arabası yoktu. Açlık, Fransız ordusunda iç çatışmalara ve firarlara neden oldu. Disiplin tamamen bozulmuştu. Askerleri sadece kendi varoluşları için gayret gösteren, açlık ve tifüsten bitap düşmüş, düzensiz bir sürü halini almıştı. Olayların içindeki bir Fransız askeri şöyle anlatıyor [3]:

“Ormanlık alanda, elinde bir somun ekmek olan biriyle karşılaşmış olsaydım, elindeki ekmeğin yarısını bana vermesi için üzerine yürürdüm – Yoo! Ne yürümesi; onu hemen oracıkta öldürür ve ekmeğinin hepsini elinden alırdım.”

Sonuçta, Rusya topraklarını boydan boya geçerek Hindistan’daki İngilizleri kovmak gibi çok büyük bir amaçla yola düşen Napolyon, sadece 25 bin askerle kendi topraklarına geri dönebildi. Bütün İngilizlerin ekonomik güç kaynaklarını ele geçirerek Avrupa’yı tek bir bayrak altında toplamayı düşlüyordu ama erzak sorununu çözümleyemediği için sonunda Paris’i bile savunamadı. Teslim olmak zorunda kaldı (1813).

(Yarın devam edecek)

...

[1] Tom Standage, İnsanlığın Yeme Tarihi, Maya Kitap, sayfa 185

[2] James C. Davis, İnsanın Hikâyesi, İş Bankası Yayınları, sayfa 233

[3] Tom Standage, İnsanlığın Yeme Tarihi, Maya Kitap, sayfa 200