50 yıl sonra çay, kahve, kakao, pirinç, avokado, muz, üzüm olacak mı?

Küresel ısınma her ne kadar Türkiye'nin sıcak reel politik gündemi nedeniyle ülkemizde ilk sıralarda tartışılan bir konu olmasa da, insanlığın geleceği açısından belki de politik bütün sorunlardan çok daha öncelikli ele alınması gereken bir mesele.

Gezegenin yaşadığı küresel değişiklik, başta iklim ve bitki örtüleri olmak üzere; pek çok bitkinin ve gıdanın da geleceğini tehlikeye atıyor.

Uzmanlara göre önümüzdeki 50 yıl ve sonrasındaki kuşaklar pek çok gıdaya erişemeyecek. Göçler, kıtlık ve açlık ise en yakın tehlike.

2014-2020 yılları arasında Birleşmiş Milletler Gıda Hakkı Özel Raportörü olarak görev yapan ve halen California Üniversitesi'nde uluslararası çevre ve insan hakları hukuk konusunda dersler veren Prof. Hilal Elver; çevreyi ve bitki örtüsünü korumak konusunda bugünü değil, bundan 50 yıl sonrasını düşünerek hareket etmemiz gerektiğini söylüyor. 

Gidişat böyle sürerse 50 yıl sonraki kuşakların pek çok gıdadan mahrum kalacağını söyleyen Prof. Elver; ilkim değişikliğinin en çok tarım ve gıda sektörünü vuracağına dikkat çekiyor.
 

Prof. Hilal Elver / Fotoğraf: Independent Türkçe

Tüketim alışkanlıklarının değişmesi ve en geç 2030 yılına kadar düşük karbonlu enerji kaynaklarına geçilmesi gerektiğini belirten Elver; aksi taktirde içinde bulunduğumuz yüzyılda sıcaklıkların beş derece artacağı bilgisini veriyor.

Bu ısınmaların dünyada doğal afetleri hızlandıracağına belirten Elver; 21'inci yüzyıl yaşam tarzına da dikkat çekiyor.

Prof. Elver, küresel ısınmaya ilişkin şu tespitleri yapıyor:

Küresel ısınmanın olası etkileri ve zamanlaması, bilim insanları tarafından yorumlanarak çeşitli senaryolar ile sunulduğu bir konu ve tahminler bölgelere göre değişiyor.

Birleşmiş Milletler'in iklim değişikliği ile ilgili bilimsel komitesi Intergovernmental Panel of Climate Change (IPSS) her beş yılda bir yayınladığı raporlarda iklim değişikliğinin, örneğin su kaynaklarının azalacağı, özellikle belli bölgelerde ciddi su sıkıntılarının yaşanacağı ya da deniz seviyesinin yükselmesi gibi bazı konular neredeyse gercege yakin bir bicimde, bazı konular ise olasılık dereceleri değişen bir biçimde kamuoyuna sunuluyor.

Bu nedenle hangi bölgelerde, hangi sorunların daha önce ortaya çıkacağı ve hangi sektörleri ne kadar etkileyeceği değişkenlik gösteriyor. Zaten bu raporlar iklim değişikliği ile ilgili politika belirleyenlere bir öneri olarak da sunuluyor.
 

Fotoğraf: AA

Genel olarak alınması gereken önlemlerde dünyanın bütün ülkelerinin geç kaldığını söyleyen Elver, "Zaten sera gazi salınımlarının ilk ve en önemli nedeni olduğunu düşünürsek, herhangi bir ulkenin çok iyi önlem alarak sera gazlarını azaltması, global anlamda iklim değişikliğini azaltmaya yetmeyecektir. Çünkü ısı yükselmesi toplam sera gazlarının yükselmesine bağlı, herhangi bir ülkenin az veya çok salınım yapması ile değişmiyor" diyor.

Acil önlemler alınmadığı yani sera gazı salınımı azaltılmadığı taktirde, sıcaklık artışı nedeniyle kuraklıkların artacağını, tatlı su rezervlerinin azalacağını, tarım üretiminin her yükselen ısı derecesine göre farklı ürünlerde farklı azalmalara neden olacağını belirten Elver, sözlerini şöyle sürdürüyor:

Bu da açlıkla mücadelede büyük sorun yaratacak, beslenme konusunda ise sağlıklı gıdaya erişimde hem fiyat artışları nedeniyle hem de ürünlerin kimyasal dengesinin ve beslenme değerinin düşmesi nedeniyle ciddi sorunlar yaşanacak,  aşırı sıcak yerlerde, örneğin Sahra Afrikası'nda göçlere neden olacak, denizlerin yükselmesi nedeniyle tarım toprakları  yok olacak, iç bölgelere doğru göçler başlayacak.

Küçük ada ülkeleri bundan en öce etkilenecek. Bazı yerlerde ısı insanın yaşamasına elverişsiz hale gelecek kadar yükselecek. Isı yükselmesi ekosistemi de etkileyeceği için biyolojik çeşitliliği olumsuz yönde etkileyecek.

Ayrıca yağış sistemlerin değişmesi ile kuraklık yanında sel felaketleri de başlayacak. Özellikle tropik bölgelerdeki isi değişikliği nedeniyle doğal afetler daha sıklıkla görülecek ve daha uzun etkisini sürdürecek.
 

Prof. Dr. Mustafa Bayram / Fotoğraf: Independent Türkçe

Gaziantep Üniversitesi Gıda Mühendisliği Fakültesi'nden Prof. Dr. Mustafa Bayram ise, küresel ısınmanın geldiği aşamaya dair şu yorumu yapıyor:

Dünyanın periyodik olarak soğuma ya da buzul döngüsü vardır. Ama bu son döngü şu an için gecikmiş gözüküyor. Bu gecikme için bazı görüşlerde atıklardan, aşırı enerji kullanımından, çevre kirlenmesinden, atmosferin, suyun ve toprağın kirlenmesinden, yeşil alanların yok edilmesinden dolayı küresel ısınmanın kaçınılmaz olduğu görülmektir.

Nüfus artışına paralel olarak nüfusun tetiklediği veya etkilediği kirleticiler de bu değişimi hızlandırmaktadır. Yerkürenin bir prensibi vardır, dünyanın herhangi bir yerinde denge bozulursa, yerküre bu dengeyi diğer bir noktada da yeniden sağlar.

Entropi (düzensizlik) yerküre için belki üzerinde yaşanabilecek bir ortam olmayacaktır ama kütle olarak yerküre var olmaya devam edecektir. Yani, sorun yerkürenin sorunu değil canlıların sorunudur.

Dünya bize ne kadar daha katlanabilir bunu tahmin etmek zor. Çünkü insanlarda bir şekilde hayatta kalma becerisine sahip ama bunun ne tür bir konfor içinde olabileceği bilinmiyor.

Kalan zaman için 100 yıl desek, bu insanlar alemi için bir ömür boyu gibi ama dünya gezegeni için 4,5 milyar yıl içinde 100 yıl demek ki, bu zaman çok önemsiz bir zaman. Ama insanlar için sinyaller gelmeye devam ediyor. Kuraklık, yağışların dengesizliği, su kaynaklarının azalması ve kirlenmesi bu günlerin çokta uzakta olmadığını gösteriyor.
 

İklim değişikliğinin etkilediği en önemli alanlardan biri de gıda.

Prof. Hilal Elver, bazı gıdaların diğerlerinden daha kırılgan ve naif olduğunu hatırlatarak, önümüzdeki 50 yılda şu gıdaların tehlike altında olduğunu vurguluyor:

Örneğin çay, kahve, kakao, pirinç, avokado, muz,  üzüm gibi ürünlerin veriminde ciddi azalmalar olacağı raporlarda belirtiliyor. Mısır çok yaygın üretilse bile, çok su isteyen bir ürün olduğundan ve sadece insan gıdası edil ama hayvan yemi ve alternatif akıt olarak kullanıldığından fiyatları yükselecek. Aynı şekilde soya fasülyesi de bu tür ürünlerden.
 

Fotoğraf: Reuters

Bu ürünlerin pek çocuğunun toprak ve suyunu özel birleşimi ve hava sıcaklığı ile çok yakın ilintili olduğundan değişen dengeden etkileneceğini belirten Elver, planlarımızı 50 yıldan daha uzun zaman dilimleri için yapmamız gerektiğine dikkat çekiyor:

Her şeyden önce planlarımızı 50 yıldan daha uzun zaman dilimleri için yapmalıyız Sürdürülebilirlik kavramı gelecek nesillerin korunması üzerine kurulu olduğu için. Yani hiç olmazsa birkaç nesil düşünülmeli.

İklim değişikliğimi önlemek için her şeyden önce sera gazı salınımlarını azaltmamız gerekiyor. Yani fosil yakıt kullanımını en aza indirmek gerekiyor. Alternatif enerji kaynaklarına öncelik verilmeli, bu alanda ar-ge çalışmaları yapılmalı ve teşvikler bunun üzerine kurulmalıdır.

Tarım konusuna gelince, eğer tarım ve işlenmiş gıdayı bir arada düşünecek olursak,  tarım enerji sektöründen de daha fazla sera gazı üretiyor.

Gıda krizine dair Prof. Mustafa Bayram'ın yorumu şöyle:

Gıda toprağa, sıcaklığa ve suya dayalıdır. Küresel ısınma ile özellikle dünyadaki bazı bölgelerde kuraklığı ve su sorunlarını görmeye başladık. Örneğin, bize en yakın bölge olan Ortadoğu ülkeleri ve Türkiye'nin Güney Anadolu Bölgesi bundan etkilenmeye başlamış durumda.

Doğal şartlarla buralardaki üretimler zaten risk altında. Barajlar, yer altı su kuyuları ve suni sulama sistemleri ile bu bölgelerde gıda ve diğer tarım faaliyetleri sürdürülmeye çalışılıyor. Çünkü artık doğanın doğal rutini ile sağlanan kaynaklar yetmiyor.

Bazı bölgeler yavaş yavaş çölleşmeye başlıyor. Yaşam alanlarının daralması ve insanların refah sorunları yaşaması sebebi ile güneyden kuzeye doğru göçlerde yaşanmaya başlamış durumda. Ekvatora yaklaştıkça artan sıcaklık ve kuraklığa karşı, kuzey bölgelerinde de aşırı, yoğun ve düzensiz yağışlar sebebi ile gıda döngüsü de etkileniyor.
 

Fotoğraf: Reuters

30-50 yıl öncesine kadar Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nde gıda üretimi için su kuyularından 50 metreden su alınabiliyorken bugün su kuyularının derinlikleri 500 metreden daha fazla olduğu bilgisini veren Bayram, şöyle devam ediyor:

Türkiye'nin sınır komşusu Suriye'de ise bu derinlikler 400-500 metrelerden 1000-1500 metrelere kadar çıkmıştır. Yani, yeraltı su kaynakları da artık yetmemektedir.  Gıda yetiştirmek için 'su ayak izi' ne baktığımızda da 200 gram kırmızı et için 3000 litre, 200 gram kırmızı et için 780 litre, 1 bardak çay için 30 litre, 1 bardak süt için 200 litre, 1 hamburger için 2400 litre, 1 bardak portakal suyu için 170 litre su harcamak zorundayız.

21'inci yüzyılda su savaşlarının kaçınılmaz olduğunu söyleyen Bayram "Türkiye'de de tarım alanlarının azalmaya başlaması, büyük şehirlerin ısı adacıkları oluşturması sebebi ile yağışların bu alanlara ulaşmaması, büyükşehirlerin su olmayan bölgelere kurulması ve artık suyun başka yerlerden şehirlere ulaştırılması da su sorununda artık dönülmez bir eşinin aşıldığını göstermektedir" diyor ve devam ediyor:

Örneğin, pirinç üretiminde çok su gereklidir ve pirinç dünyada yetiştirilen hububatın yaklaşık yüzde 30'u durumundadır. Asya ülkelerinin ise temel gıdasıdır. Su kaynakları sorunu ve küresel ısınma sebebi ile artık pirinç yetiştirmek daha zor hale gelmektedir.

Çok fazla su tüketen ürünler yerine gelecekte muz türü ürünlerin daha çok gıda olarak kullanılacağı ön görülmektedir. Yine, aynı bitki gövdesi üzerinde birden fazla gıda üretilmesi diğer bir öngörüdür. Örneğin, kökü patates olan ama toprak üstü kısmı domates olan ürünlerle bu sorunların çözümlenmesi düşünülmektedir.

Kakao, kahve gibi ürünlerin artan talebi karşılamayacağı ve bu ürünlerde kıtlığın olabileceği hesaplanmaktadır. Taze meyve ve sebzelerde de su kullanımı çok yüksek ve bu ürünlerin tedarik zincirinde fire oranları çok fazla olduğu için bu ürünlerin gelecekte fiyatlarının da artacağı kaçınılmazdır.

Özellikle son yılda dünya genelinde gıda fiyat artışları artmaya başlamıştır. Gerek pandemi dönemi ve gerekse gelecekte gıdaya ulaşım zorlaşacağı için ülkelerin kendi gıda kaynaklarını koruma politikaları da artmaya başlamıştır. Gıdayı tam olarak değerlendirmek şimdilerde ve gelecekte en önemli konulardan birisi olacaktır.
 

Fotoğraf: AP

Peki, ne yapılmalı?

Prof. Elver, tüketim alışkanlıklarının değişmesinin de zorunlu olduğunu belirtiyor:

Hemen hemen yüzde 50 sera gazının tarım ve gıda sektöründen geldiğini düşünürsek, hem nasıl ürettiğimiz hem de nasıl tükettiğimizi düşünmemiz ve değiştirmemiz gerekecek. Yani konvansiyonel tarım, endüstriyel tarımdan vazgeçip ekosisteme duyarlı, agroekolojik tarıma yönelmemiz gerekiyor. Ayrıca da çok su harcayan, kimyasal kullanımı ile toprak ve doğal kaynaklara zarar veren diyetlerden, yani çok fazla et tüketmekten de vazgeçmemiz gerekecek.

Dört mevsimin yaşandığı ve her tür bitkinin yetiştiği bir ülke olarak bilinen Türkiye'nin Akdeniz ülkesi olarak çok zengin bir ekosisteme sahip olduğunu, ama aynı zamanda iklim değişikliğinden çok fazla etkilenenen bir bölgede oludunu hatırlatan Elver, "Son yıllarda Türkiye ürettiğinden daha fazlasını tüketen, tarımda ihracatından daha fazlasını ithal eden bir ülke durumuna düştüğü için bu çok tehlikeli bir gidişat diyebiliriz. Gerçi Türkiye gibi birçok ülkede aynı sorunlar var. Yani gıda ve tarımın büyük ölçüde oligopolleştiğini, birkaç firmanın ve birkaç ülkenin elinde olduğunu unutmamak gerekir" diyor.

Ne yapılması gerektiğine dair Prof. Mustafa Bayram ise şu tespit ve yorumların altını çiziyor:

"Öncelikle 100 yıl önce keşfettiğimiz yeşil devrim olarak adlandırılan sürecin bize sağladığı bol gıda sürecinin sonuna doğru yaklaştığımızı bilmemiz gerekiyor. İnsanoğlunun kaderi milyonlarca yıldır gıdanın kaderine bağlıydı. Son yüzyıl bu kader birliğimiz ayrılmıştı. Çünkü gıda bollaşmıştı ama adil dağıtılmıyordu.

Yakın gelecekte bu kader birliği yeniden kurulacak gibi duruyor. Bu durumda mevcut gıdayı korumak ve israf etmemek gerekiyor. Su kaynaklarının korunması ve çevrenin (hava, su, toprak) korunması gerekiyor. Küresel ısınmanın bir sonraki aşaması kuraklık ve kıtlık, bu değişim bazı bölgelerde çok sert geçecek ve bu bölgedeki toplumlar göç etmek zorunda kalacak. Göç ettikleri toplumlarda direkt olarak bu etkileşim altında olacaktır. Yani dünyanın bir noktasında olan kuraklık sadece o bölgeyi ilgilendirmiyor. Herkesi ilgilendiriyor. 

Diğer bir konu ise gıda kaynaklarının enerji kaynağı olarak kullanılmasıdır. Biobenzin, biodizel gibi gıda kaynaklı enerji kaynakları hem gıda tedarik zincirini hem de gıda kaynaklarını tüketmektedir. Bu enerji döngüsünün de yasaklanması gerekmektedir.

Yakın gelecekte beklenen gıda sorunlarını düşünen araştırmacılar ve girişimciler de bazı çözümler üzerinde çalışmaktadır. Yapay-et (lab-et), algler, dikey tarım, topraksız tarım, modifiye gıdalar gibi yeni ürünler de geliştirilmeye başlanmıştır. Bu yeni çözümler en azından temel gıdanın devamlılığı için önem arzetmektedir.
Ama en doğrusu dünya ile barışık yaşamaktır. Dünyanın bize değil, bizim dünyaya ihtiyacımız bulunuyor."

Fotoğraf: AFP

Gıda krizinin en önemli ayaklarından biri de tarım.

Prof. Bayram, eskiden dört mevsimin yaşandığı ve her tür bitkinin yetiştiği ülkemizde mevsimlerin artık kısaldığını ve mevsimsel davranışların da değiştiğine dikkat çekiyor:

Yağmurlar artık ya yağmıyor ya da yağan bölgelerde büyük oranda sel felaketine dönüyor. Yaklaşık olarak 10-15 yıl önce Türkiye'nin iklim değişimi ile ilgili görüşler ortaya çıkmaya başlamıştı.

Özellikle Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nde sıcaklıkların artacağı, yağmur oranlarının düşeceği buna karşılık Karadeniz Bölgesi'nde de yağmur yağışlarının yüzde 10 daha fazla olacağı belirtilmişti. Bugün bu öngörüleri yaşayarak görüyoruz.

Güneydoğu Anadolu Bölgesi kuraklaşıyor ve iklim daha sıcak bir durumda geçiyor. Yanlış şehirleşme, şehirlerin hakim rüzgar yönlerine dikkat edilmeden yapılan yüksek yapılar bu şehirleri de mahvediyor.

En basit örnek olarak Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nde 15-20 yıl önce evlerde veya ofislerde klima kullanılmaz iken bu gün her evde birden çok klima kullanılıyor.

Şehirler nefes alamadığı için de şehirlerde daha çok klima gereksinimi duyuluyor. Her yeni enerji kullanımı (klima, elektrikli cihazlar, ısı cihazları, ekipmanlar, arabalar vs) dünyadaki entropi seviyesini artırıyor. Maddeyi enerjiye çevirdiğiniz sürece entropi sürekli artmaktadır.

Türkiye'nin doğadan direkt yararlanarak gıda üretiminde yetersiz durumda olduğunu ve bunun aslında bütün dünya için geçerli olduğunu belirten Bayram, bunun nedeninin ise artan gıda talebi olduğunu belirtiyor:

Gıda üretiminde Türkiye bazı ürünlerde özellikle yurtdışına bağımlı. Protein bazlı gıdalar ve yemlerde mecburen dışarı bağlıyız ve bunları ithal ediyoruz. Önümüzdeki süreçte en stratejik konu proteini yüksek olan ürünlerin yetiştirilmesi ve tüketilmesi konusudur.

Ülkeler halklarını proteince daha zengin ürünlerle beslemeyi hedeflemektedirler. Piyasalarda da artık proteince zenginleştirilmiş gıdaları görmekteyiz.

Türkiye gıda konusunda hala somut ve etkin bir planlama içinde değildir. Günlük veya mevsimsel kapsamda kısa vadeli sorunlar ve çözümler üzerinden gitmektedir.

Bu yüzden dönemsel gıda fiyatları çok artarken bazı dönemlerde fiyatları yüksek olan bu gıdaların daha sonra çöpe gittiğini görmekteyiz.

Türkiye'de gıda konusunda tartışılması gereken pek çok konu olduğunu belirten Bayram bunları şöyle sıralıyor:

Tarımsal alandaki yetiştiricilerin göç sebebi ile tarımı bırakmaları, tarım alanlarının terk edilmesi, parçalanmış tarım arazileri, tarım ve mera alanlarının emlak için kullanılması, tedarik zincirinde çok fazla fire oluşması, plansızlık, girdilerin yüksek maliyeti gibi.

Küresel iklim değişiminin Türkiye'deki etkisi mevcut bu sorunların gölgesinde kalmaktadır. Ancak, şunu biliyoruz ki, Türkiye gıda çeşitliliğini kaybederken, daha pahalı gıda tüketmeye doğru evrilmektedir.

Türkiye'nin tarım politikalarının kişilere bağlı ve  dönemsel olduğunu öne süren Bayram, "Geçmiş dönemlerde de çok kaliteli fikirler ve çözümler üretilmişti ancak devam ettirilmedi. Sürekli değişen tarım politikaları daha öncekinden sonuç alınmadan, yenisinin bile sonu gelir hale gelmiştir. Türkiye'nin tarımdaki ilk adımı planlama olmak zorunda. Bununla birlikte, Türkiye tarımda ölçmek, ölçüye dayalı kontrol etmek, kontrol ederek yönetmek zorundadır. Şu an yaşanan gıda kaosunun temelinde de bu temel çözümlenmemiş sorunlar bulunmaktadır. Bunlara ek olarak gıda politikaları bazında da Türkiye'nin mastır planlarını yapması geleceğe yönelik olarak 2030, 2050 ve 2100 gıda planlarını ve ihtiyaçlarını belirlemesi gerekiyor. Genel olarak Türkiye hasat sonrası elde ettiği gıda miktarını raporlar, artık geçmişi değil geleceği planlaması gerekmektedir" diyor.

Prof. Hilal Elver ise, ülkemizin tarım politikasına dair ise şu tespitleri yapıyor:

Tarım politikalarının devamlılığı, tutarlılığı, açıklığı ve tahmin edilirliği çok önemli. Bu devamlğlık ve tutarlılık maalesef çok iyi gözükmüyor. Verilen kararlar ani olduğu için hemen değişiyor.

Herkes tarımın önemini biliyor ama herkesin de kendine göre öncelikleri var. Her şeyden önce bütüncül bir yaklaşım olmalı ve tarım, gıda, kırsal kalkınma, şehirleşme, eşitlik, beslenme, ihracat, ithalat, iklim değişikliği, çevre ve sağlık birlikte düşünülüp planlanmalı.

Eminim bunu söylemek kolay ama yapmak zor. Yine de uzun dönemli, uzun soluklu, sürdürülebilir, kaynaklarımıza, coğrafyamıza ve iklime göre, global ekonomi ile milli öncelikleri ve stratejik durumları bir arada dengeleyen bir tarım politikasına doğru hızla adımlar atmak gerekir. Bunun için de çok katılımlı platformlarda tartışılmadan politika yapılmamalı.

Greta adlı genç kızın öncülük ettiği farkındalık hareketine dair sorumuza, ülkemizde de gençlerin duyarlılıkların önemsenmesi ve sivil toplum kuruluşlarının maddi ve yasal  olarak desteklenmesi gerektiğini belirten Elver,"Onlara daha fazla söz hakki vermek, karar mekanizmalarına katılımını sağlamak ve bunları sadece büyük şehirlerde değil bütün ülkede yapmak, eğitimde çevre ve iklimle birlikte sürdürülebilir kalkınmayı tanıtmak, üretici nüfusunu gençleştirmek için tarım sektörüne çekici teşvikler vermek, akademik çalışmaları desteklemek, dışarıyı takip ederken kendi içsel sorunlarımıza uygun çözümler getirebilmek faydalı olacaktır" yanıtını veriyor.

Prof. Bayram ise bu konuda biraz daha ümitsiz.

Türkiye'de Greta'nın söylediklerinin X-kuşağı tarafından anlaşıldığını zannetmediğini belirten Bayram'ın bununla ilgili görüşleri şöyle:

Belki sosyal medya kullanırlılığı ve çevresel duyarlılıkları sebebi ile Y ve Z kuşağı tarafından daha iyi algılandı. Ülkemiz halkının garip davranış şekilleri vardır. Bizim halkımız evlerinin içini çok temiz tutarlar, sürekli temizlik yaparlar ve eve ayakkabı ile girmezler.

Ama sokakta, parkta veya yolda bu hassasiyeti göstermezler. Çekirdek kabukları, peçete, kağıt, sigara izmaritleri, içecek kutularını parkta, yolda, sahilde görürüz. Çevreye duyarlılığımızı artırmak zorundayız.

Doğa hızla kirleniyor; hava, su ve toprak artık daha fazla kirli. Okyanus ve deniz çöple doluyor, atıklarımızı hala derelere, göllere ve denizlere bırakıyoruz. Küresel ısınma ile ilgili gerekli hassasiyetimiz yok.

Gereksiz kullanımlarla küresel ısınmaya katkı veriyoruz. Çok üzülerek ve kaygı ile söylemem gerekiyor ki, bu konularda Ortadoğu ülkeleri gerekli hassasiyeti göstermiyorlar. Gelişmiş ülkelerde de ülkeler bazında siciller hiç iyi değil ama bireysel anlamda kişilerin hassasiyeti yüksek.

 Müjgan Halis © The Independentturkish