İspir'in Kelime Anlamı..

Rahmetli Nevzat Köseoğlu ile 1998 yılında 5 günlük Türkmenistan gezisinde beraberdik.

Onu Aşkabat’taki türk okulu öğretmenleri davet edip okulu gezdirmeye götürdüler. Döndüğünde heyecanlı bir şekilde anlatmıştı. Hazar'ın kuzeyinde aynı boyun İspir, Narman ve Tekman beldeleri varmış. Bunlar Erzurum'a da aynı isimlerle yerleşmişler.

Bu konuyu inceletip yazacağını söylemişti. Yazıp yazmadığını bilmiyorum. 2007 yılında bu benim aklıma takıldı. Biraz araştırdım. Arapça’da ve İtalyanca’da da var olması beni düşündürdü.

Bu tarihi bir yazı değildir. İspir'in kelime anlamı ve kökenini bulma çabasıdır. Bulduklarımı faydası olur diye aşağıda yazdım. Bir kaç dilde anlamı olan İspir kelimesini incelememin iki nedeni var.

Birincisi, atı ilk evcilleştiren türk boyunun adı İspir mi?

İkincisi, yerleşke adlarının değiştirilmesinin sakıncaları olabilir mi?

İspir kalesi İlhanlılar zamanında, camisi de Saltulklular zamanında yapılmış. Minare de gözetleme kulesi gibi.

İSPİR KELİMESİNİN ANLAMI

İspir kelimesi (ismi) çeşitli kaynaklarda değişik şekilde izah edilmektedir.. Eski Yunan kaynakları ile destanî ilk «Gürcistan Tarihi», hattâ Medyanın «Zend-Avestâ» adlı din kitabı ve eski tefsiri «Bundahiş» den öğrenildiğine göre, atlı göçebe Saka (İskit) Türklerinin «Sasper», «Taok», «Pasian» adlı boy ve oymakları, M.Ö. VII. yüzyıldan günümüze kadar kendi boy adlarına göre, anılan coğrafya bölgelerinde yerleşmiş ve buralara etnik damgalarını vurmuşlardır: «SASPER» (îspir Bölgesi), Taok/Tav/Tav-eli (Oltu-Tortum, Yusufeli bölgesi), Tavusker (Olur), Pasian (Erzurum Deveboynu'ndan Horasan'a kadar olan Pasinler Bölgesi).

M.Ö. 400 yılında Helen ordusunun artçı kumandanı olarak bölgeden geçen Ksenofon Anabasis, (IV. kitap) eserinde İspir bölgesinden «Seyhenler Yurdu» İspir'den de «Hesperit» ismiyle bahsetmiştir. M.Ö. 680 yılında Kafkasların kuzeyinden gelen yaman okçu ve savaşçı atlı göçebe Saka (İskit)'lar, Ortaasya kökünden ve Türk soyundandır. Yukarıda da belirtildiği gibi Saka Türklerinin «Sasper/Sper» boyunun yerleşmesi ile bu yerleşim yerleri boyun ismi (İspir) ile anılır olmuş ve ilçenin bugünkü ismi olan İspir ismi kullanılmaya başlamıştır..

Sırabon (XI. kitap, XIV. 12)'da «Saspir» ile «syspritide» olarak, Heredot'da «Saspir - Sasper» şeklinde, İspir'den bahsedilmiş, Eserini 392'de bitiren Bizanslı Faustus'da da (V.44) «Sber/Sper» diye anılmış olduğunu biliyoruz. Akkoyunlular devri olaylarından bahseden eserlerden Ebubekr-i Tahranî, Kitâb-i Diyarbekriyye'de, burada oturan Türklerin «İSPİRİ» (İspir-lü) diye tanındığı belirtilmektedir.

Eserlerini Arapça yazan Baybars Mansuri, B.Aynî gibi tarihçilerde metinlerinde «Sibirh» şeklinde yazmışlardır. İspir'in ismi Osmanlı İmparatorluğu yazışmalarında «İsbihr», Tapu Tahrir Defterlerinde ise «İspihr» şeklinde kaydedilmiştir. Ayrıca,İspir kelimesinin Türk Halk Edebiyatında yüzyıllardan beri «güzel», «sürme gözlü» mânalarına geldiğini ozanların eserlerinden öğrenmekteyiz. Misal olarak XVII. yüzyıl ozanlarından Karacaoğlan'ın bir dörtlüğünü alabiliriz:

Nasıl medhedeyim şöyle güzeli

Elinde bergüzar gül ile oynar.

Alma yanak, kiraz dudak, diş sedef,

İspir ala gözler mil ile oynar.

Bazı efsanelere de konu olmuş olan İspir kelimesinin İspiro /İspiros kelimesinden bozma olduğu anlatılmakta ise de bu tamamen uydurma bir yaklaşımdır

Türkçe - Türkçe sözlük ispir anlamı : ispir; at veya araba uşağı: aşçı yamakları, kilerci, " ispir ile arabacı çocukları arabalarla paytonda.- A. Rasim."

ispir; at ya da araba uşağı.

İspir, Gürcüce : Speri

Ermenice : Sber veya Sper.

Coğrafi olarak İspir Erzurum ilinin bir ilçesidir. Çoruh nehri kenarındadır.

TDK Sözlüğünde İspir yabancı bir kelime, anlamları.

İtalyanca İspir : isim sbirro, at veya araba uşağı

Arapça dilinde; isbir = sabret اِصْبِرْ

Kur'an da 38. Sırada ki Sad Suresi 17 Ayet sayfa (453) ilk kelimesi

Tarama Sözlüğünde İspir anlamı : Şahinden sonra avcı kuşların en güçlüsü ve makbulü

Türkçede batı kökenli kelimeler sözlüğünde ispir : (it) sbirro = at veya araba uşağı,

Ahmet Vefik Paşa, Lehçe-i Osmini de ispir = at uşağı

Ali Seydi, Lügati Ecnebiye de ispir = at uşağı, arabacının yanında oturan kıyafet-i mahsusayı haiz uşak

Türkiye ağızları sözlüğü ; ispir = av kuşu olarak kullanılan bir çeşit yırtıcı kuş.

Gürcüce İspir = Speri

Ermenice ; sber veya sper (სპერი)

Bulduklarımı facebook'un İspir sayfalarında paylaştım.

***

Berlin de yaşayan bir öğretmen hemşehrimiz tarihi bir yazı düşüncesiyle tepki gösterdi. İzah edilince aşağıdaki bilgi ve resimleri gönderdi. Mugaffer Erdoğan, Berlin’den;

İspir lafını eden adamların nice gerçek İspir yerleşim yerinden (İSPİR YERLEŞKESİ) nden işe başlaması lazım.

BURASI SİBİRYANIN VE ALTAYLARIN UÇAKTAN GÖRÜNÜŞÜ

İSPİR ADININ manasını yani anlamını bu yazımla bitirmek istiyorum.

Bu konuda mevcut olayları ve fikirlerini sorduğumuz Bilge kişilerin görüşlerini aktaralım:

Altay-Kemerova- Şorya Özerk Cumhuriyeti Bölgesi Hocalarından Hakas Türkü Prof.Dr. İRİNA hanımla Kemerova’da yaptığımız görüşmede, İspir adının Altaylar Mitolojisinde, Şor ve Hakas dilinde ‘ÜÇ KURT‘ (UŞBORI) anlamına geldiğini kutsal bir isim olabileceğini söyledi.

Altay, Şorlarından Batı Sibirya MYSKİ (Şor. Tomazak) İlinde yaşayan, KAY Destanı Sanat yapımcısı Bayan Çıltız TANNAGASHEVA, Altaylarda ŞIRA Gölü yakınlarında bulunan İZBİR Köyü Hakasça söylenişi ‘İspir’ olan bir yerleşim yeri daha var. İspir adının Kutsal bir isim olabileceğini düşünüyorlar.

İKİNCİ GÖRÜŞ: Şorya Etnografya Müzesi Müdür Yardımçısı Doç.Dr. Anatoliy KONSTANTİNOVİC İspir adının anlamı, Şor Lehçesi konuşan yerel halklardan, Türkçe bir kelime olup ve günümüzde kullanılmayan, muhtemelen ‘İŞBARA‘ kelimesi kökünden gelmekte olduğunu ve İşbara’nın Antik Türkçe’de YÜCELTİCİ,ONURLU insanlara verilen bir Lakap anlamında kullanılmış olduğunu belirtti. Ayrıca Azerbaycan Profesörlerinden Firudin AĞASIOĞLU, Taşbaba isimli kitabında “...Ölenin mezarı yanında balbalı (Heykel) dikilen İnsanlar da İŞBARA, Tarkan Baz Kağanı, Kırgız Kağanı gibi ve Kültigen yazısında; Tarkan Balbalı Baz Kağanig, Kırgız Kağanik...” gibi yazıtlarda bunların “İŞBARA” insanlar olduğunu belirtmektedir.

ÜCÜNCÜ GÖRÜŞ: Türkmenistan- Aşkabat şehrine 45 kilometre mesafede olan Göktepe yakınında bulunan, Türkmen ağzı ile ‘İSBERDEN’ köyü (Türkçesi İspirden) halk arasında Şamanlar Köyü olarak bilinen bir ufak köy. (Nevzat Köseoğlu’nun kitabında bahsettiği İspir) Köy halkının anlattığına göre, çok eskilerden bu köyde ‘ÜÇ PİRLER’ yaşarmış ve Moğol istilasında öldürülmüşler. Bu tarihten sonra burasının adı ÜÇPİR olmuş ve değişime uğrayarak İSBERDEN denmiş. Adının açıklanmasını istemeyen Dr..... A. İsberden kelimesi aslında Kuzeyden gelen İspirli Şamanları göstermektedir ve bir kaç aileden ibaret olduğunu belirtti.

DÖRDÜNCÜ GÖRÜŞ: İspir Kaymakamlığı Sitesi (eski) kayıtlarından. İspir şehri kurulurken Roma Kralının kızı burasının adını ‘İSPİR’ koymuş.

BEŞİNCİ GÖRÜŞ: TC. Türk Dil Kurumu.TÜRKÇE SÖZLÜK (Baskı Ankara 1998 sayfa 1103) İSPİR. İt.(İtalyanca) Sbirro At veya araba uşağı. “ Aşçı yamakları,kilerci, “İspir ile arabacı çocukları arabalarla paytonda.. “ A.Rasim ( alıntı yapılmış)

ALTINCI GÖRÜŞ: Gennadiy STARKOV Şorya (Altay) Etnografya ve Doğa Müzesi Araştırma Görevlisi. Maden Mühendisi, Jeolog Toms Devlet Üniversitesi mezunu . SSCB Bilimler Akademisi SİBİRYA bölümü Lisan Üstü Coğrafya 17 bölgeyi kaplayan YER İSİMLERİ VE ANLAMI hakkında 6 adet yayınlanmış bilimsel çalışması bulunmaktadır. Eşi Yevgeniya İvanovna STARKOVA Maden Mühendisi – Jeolog ve S.M. Kirov Tomsk Politeknik Enstitüsü mezunu Keşif gezisinde 24 yıl Jeolog olarak bulunmuş. Taştagol Halk Eğitim Bölümü Yerel Tarih Öğretmenliği yapmış. Ağırlıklı olarak genç öğrencilerine Yerel Jeolojiyi, yer isimlerini, etnografyayı ve ekolojiyi öğretmiştir. Aile Taştagol’a bağlı Şeregeş’de oturmakta ve Bay Starkov ölmüş olup eşi bayan Starkova ile de hasta olduğundan (geçen yıl öldü) pek konuşamadık. Şorya-İspir (Altay) yer isimlerini ve anlamını kapsayan, eşiyle müşterek yazdığı Sözlüğü, bize hediye etti.

GORNAYA ŞORİYA COĞRAFYA VE YER İSİMLERİ SÖZLÜĞÜ (205 sayfa Taştagol.2001 – 2006)

Batı Sibirya Altaylarda KUZBASS POLITEKNİK ÜNİVERSİTESİ tarafından incelenerek yardımcı ders Materyali niteliğinde 500 adet basılmış Öğrencilere ve Öğretmenlere dağıtılmıştır.

Bu sözlükte İSPİR (İSPAR) adı : Hakas ve Şor Türkçesinde ‘UZAKLARA GİTMEK’ (uzağa gitmek) anlamı taşır ve İS-uzak (UZAKLARA) anlamında ve PİR (Par) veya BAR yerel lehçede farklı söylenen bu kelime GİTMEK ve YAD EL , anlamına gelir denmektedir.

Biz Altay Kuzbass Şehri Üniversitesinin kabul ettiği bu Sözlüğü esas alıyoruz.

Bir kaç örnek verelim; Azerbaycan Türkçesinde “Bunu Annene götür” – “Bunu Anana Apar” ve bir başka örnek; “Ayşe’yi eve götür” – “Ayşe’yi eve Apar” Şeklindedir. Türkmence; “Ayşeni öye alyp bar”. örnekleri çoğaltabiliriz.

İSPİR ADININ, Altay dillerinden olan Hakasça ve Şorca Türkçesinde UZAKLARA GİTME (Uzağa Gitme) anlamında bilinen bir Coğrafi Yer Adı olduğunu ve İspir’in Altay- Şorya Bölgesi Yerleşkesi olduğunu aşağıdaki belgelerle kanıtlıyoruz.

AÇIKLAMA:

Türk Dil Kurumu Türkçe Sözlüğünde belirtilen ‘İSPİR’ anlamının yanlış (sehven) olduğunu tekrar ve kısaca aşağıda özetlemekte fayda vardır.

Redhouse’nin yazdığı İngilizce – Türkçe sözlüğünde belirttiği ‘İSPİR’ İngilizce karşılığı ‘DAMAT’ anlamına gelen ‘GROOM’ olduğunu ve İtalyanlar İSPİR kelimesini Damat anlamında kullandıklarını ve dolayısıyla İtalyanca bir kelime olduğunu belirtir. Oysaki, İtalyancada İspir kelimesi bilinmez Sözlüklerinde Yoktur. Sehven yazıldığını düşünüyorum.

İngilizce de Damat Anlamına gelen Groom kelimesi, Almancaya çevrildiğinde çok değişik anlamlar cıkar. Almanca, ‘Arabacı Uşağı’ demek ve ‘At Bakıcısı’ demek ve ‘Kilerci ve Aşçı Yamağı (yamakları)’ demek anlamında tercüme edilir. Almanca – Türkçe (Büyük Lügat)(Yeni Lügat) sözlüklerinde İSPİR kelimesinin İngilizceden alıntı yapıldığı ve Groom kelimesinin Almanca karşılığının Türkçeye çevrildiği yanlışı görülmektedir. Bu yanlış anlam ifade eden kelimeleri Ahmet Rasim’in Mizah dergisi, ‘ Boşboğaz ile Güllabi’ Şehir Mektupları bölümünde (1908) çok kullanmış olduğu görülmektedir.

BUDA ŞORYA TAŞTAGÖL MÜZESİ İspir 2500 Yıllık Kızın İskeleti

BURASI DA MÜZENİN GİRİŞİ. TAŞTAGÖL MÜZESİNİ ŞİMDİ GÖRDÜNÜZ. KAPIDA SİZLERİ BEKLEYEN ADAM BENİM. BUYUR GEL GÖR.

İspir Tarihini yakında bütün dokümanlar ile birlikte İspirli Hemşehrilerime sunma umuduyla.

Berlin’den Selamlar, Sevgiler

MUGAFFER ERDOĞAN